سلامت قربانی زباله‌های بیمارستانی

ازسرنگی که پرستار‌پس ازتزریق‌رهامی‌کند گرفته تا گازاستریلی‌که آلوده است‌ونمونه‌های آزمایشگاهی‌که باید بی‌خطرسازی شود. البته در میان این پسماندها، موارد دیگری همچون بسته‌بندی دارو، دستمال، ظرف غذا، بطری آب، پوشک و ‌... نیز دیده می‌شود که شاید در ظاهر کم‌خطر و عادی به نظر برسد اما عملکرد نامناسب در بی‌خطرسازی پسماندهای عفونی، می‌تواند این زباله‌های به‌ظاهر بی‌خطر را نیز به پسماندهای ویژه‌ای بدل کند که پیامدهای جدی برای محیط‌زیست و سلامت شهروندان دارد.
نهادهای اصلی در بحث مدیریت پسماندهای بیمارستانی، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت بهداشت و درمان، وزارت کشور و شهرداری‌ها هستند؛ البته نقش دستگاه‌های نظارتی را نیز نمی‌توان در این میان نادیده گرفت.بی‌توجهی به این مهم سبب شده که این روزها پای پسماندهای عفونی به سطل‌زباله‌های شهری نیز باز شود. برای نمونه بی‌توجهی به ساماندهی مراکز درمانی و نظارت بر فعالیت آنها، سبب شده در مناطق مسکونی مطب‌هایی دایر شود که دست به عمل‌های جراحی متفاوتی می‌زند. نگران‌کننده‌تر این‌که این مراکز زباله‌های عفونی خود را در سطل‌هایی رها کرده که شهروندان پسماندهای معمولی خود را قرار می‌دهند.پسماند بیمارستانی، یکی از حساس‌ترین بخش‌های مدیریت نظام سلامت است؛ حوزه‌ای که کوچک‌ترین خطا در آن می‌تواند پیامدهای جدی برای کارکنان درمان، شهروندان و محیط‌زیست داشته باشد. خیلی از اوقات ترکیب همین پسماندهای بیمارستانی با زباله‌های عادی، خطرات جدی‌تری را نیز رقم می‌زند.‌ زباله‌های بیمارستانی معمولا‌ در کیسه‌های زرد و قرمز قرار داده‌ می‌شوند و در صورت سهل‌انگاری در بی‌خطرسازی و امحای آنها می‌توانند محیط زیست و سلامت شهروندان را با خطرات جدی مواجه کنند.

ابهام در آمارها
هر ازچندگاهی آمارهای متعددی درخصوص مقدارپسماندهای عفونی بیمارستان‌ها منتشرمی‌شود.مدتی پیش محسن فرهادی، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت گفت که به ازای هر تخت بیمارستانی، حدود سه کیلو و ۵۰۰ گرم پسماند تولید می‌شود که حدود ۱.۵کیلوگرم آن را پسماند عفونی، تیز و برنده تشکیل می‌دهد. ‌‌
 تورج فتحی، کارشناس محیط‌زیست ‌در‌ باره آمارهای متفاوتی که در این حوزه از سوی مسئولان مطرح می‌شود به جام‌جم می‌گوید: «این آمارها نیازمند مطالعات و اندازه‌گیری‌های میدانی است؛ زیرا امروزه مراکز درمانی، به‌ویژه در کلانشهرها، تخصصی شده‌اند و هر مرکز درمانی با توجه به نوع خدمات خود، سرانه مشخصی از تولید پسماند دارد. برخی از این مراکز حتی بالاتر از میانگین‌های شناخته‌شده جهانی قرار می‌گیرد که امری طبیعی است.»
وی معتقد است زمانی که درباره اعداد و ارقام صحبت می‌شود، باید توجه داشت‌ که این آمار دقیقا به چه نوع مرکز درمانی مربوط می‌شود؛ چراکه سرانه تولید پسماند در هر بخش یا برای هر بیمار متفاوت ‌است. 

روشی کهنه برای پسماندهای امروزی
پسماند بیمارستانی یکی از شاخص‌های کیفیت مدیریت بهداشت محیط در نظام سلامت است. ترکیب آن، نسبت پسماند عفونی به غیرعفونی و شیوه تفکیک و بی‌خطرسازی، همگی از جمله معیارهایی‌اند که نشان می‌دهد یک بیمارستان تا چه اندازه براساس استاندارد‌های درنظر گرفته‌شده عمل می‌کند. فتحی درباره روشی که درحال حاضر برای مدیریت این پسماندها استفاده می‌شود،می‌گوید:‌حدوددودهه ازدرنظرگرفتن ضابطه زیست‌محیطی مدیریت اجرایی پسماندهای بیمارستان‌‌ها می‌گذرد. طی این روش، وزارت بهداشت استفاده از شیوه اتوکلاو (روشی برای از بین بردن عوامل بیماری‌زای پسماندها و زباله‌های جامد) را برای بی‌خطرسازی پسماندهای عفونی در دستور کار خود قرار داد. آن‌طور که او توضیح می‌دهد؛ این روش تنها تحت شرایط خاص، بهترین گزینه برای مدیریت پسماندهای عفونی محسوب می‌شود و نه در همه شرایط. در این روش، پسماندها به مدت حداقل ۲۰ دقیقه در دمایی بالاتر از ۱۰۰ درجه سانتی‌گراد نگه داشته می‌شوند تا تمامی عوامل آلوده‌کننده از بین برود. به این ترتیب پسماند‌ها بی‌خطر می‌شود و مسئولان بیمارستان‌ها پسماندهای بی‌خطر شده را به شهرداری تحویل می‌دهند تا در محل مناسب دفن شود. این کارشناس محیط‌زیست تاکید می‌کند: باید توجه داشت که این روش با مشکلاتی همراه است. برای نمونه پسماندها تنها کمتر از یک ساعت پس از فرآیند اتوکلاو بی‌خطر باقی می‌مانند؛ به‌گونه‌ای که پس از گذشت این زمان‌ دوباره می‌توانند محیط زیست و سلامت شهروندان را با خطر مواجه کنند.

پای لنگ مدیریت پسماند‌
در حالی‌ که کشورهای موفق‌ با بهره‌گیری از پروتکل‌های دقیق تفکیک و فناوری‌های بی‌خطرسازی، تلاش می‌کنند تا حجم پسماند عفونی را به کمترین میزان برسانند، کشورمان همچنان با چالش‌های متعددی در این خصوص رو‌به‌روست. فتحی با اشاره به روش مدیریت پسماند در کشورهای توسعه‌یافته، عنوان می‌کند: «ضوابط و استانداردهای مدیریت پسماندهای بیمارستانی در این کشورها بسیار به‌روزتر و پیشرفته‌تر است. در این کشورها پسماندهای بیمارستانی ابتدا در همان مراکز درمانی بی‌خطرسازی می‌شود و سپس بلافاصله،درمدت‌زمان مشخص وطبق پروتکل‌ها و استانداردها، توسط زباله‌سوزهای ویژه‌ای که برای هر مرکز طراحی و ساخته شده‌، امحا می‌شوند.» به گفته او خروجی این زباله‌سوزها از نظر آلاینده‌های گازی کاملا تحت کنترل و فیلتراسیون قرار دارد؛ به‌گونه‌ای که حتی در بیمارستان‌هایی که در مناطق شهری و مسکونی واقع شده‌اند، هیچ‌گونه آلودگی‌ای برای محیط پیرامون ایجاد نمی‌شود.‌ او مهم‌ترین چالش‌ها در حوزه پسماندها را عمدتا در بخش مدیریتی می‌داند و ادامه می‌دهد: «اگر روش‌های دفع پسماندهای عفونی با شرایط محیط‌زیست سازگار نباشد، لازم است پروتکل‌ها به‌روز شده و تغییر یابند. این تغییرات باید با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین صورت گیرد.»  به این ترتیب لازم به یادآوری است که معضل دفن استاندارد پسماند بیمارستانی آن‌طور که باید برای مسئولان این حوزه جدی گرفته نمی‌شود و به نوعی بازتاب‌دهنده سلامت محیط و کیفیت عملکرد کل نظام سلامت است.